Μόλις συνειδητοποιώ ότι έχω χάσει ένα σημαντικό αρχείο πολλών χιλιάδων λέξεων, το οποίο έπρεπε να είχα παραδώσει… χθες. Ανοίγω και κλείνω στον υπολογιστή μου ηλεκτρονικούς φακέλους, πανικόβλητη. Δεν βρίσκω τίποτα. Σκέφτομαι υπερβολικά αγχωμένη τις φωνές που θα ακούσω από τους ανωτέρους μου. Τον κόπο που χρειάζεται να καταβάλω ξανά, για να διορθώσω το λάθος μου. Το τσαλάκωμα στην επαγγελματική μου εικόνα και το τίμημα που πιθανόν θα πληρώσω για το γεγονός ότι δεν ήμουν συνεπής στα χρονικά όρια…
Η αλήθεια, όμως, είναι ότι σε κάτι τέτοιες στιγμές επιλέγω πάντα να κοιτάξω έξω από το παράθυρο. Είτε είμαι στο γραφείο είτε στο σπίτι. Αν είναι μέρα, θα δω τον ήλιο. Κι αν είναι νύχτα, τη σελήνη και τα αστέρια.
Επειδή, είναι αλήθεια, ότι μερικές φορές βοηθάει να βλέπεις τα πράγματα ακριβώς όπως τα βλέπει ένας αστροφυσικός. Η γνώση για το σύμπαν, που είναι σήμερα περισσότερο προσιτή από ποτέ, μπορεί να σε διδάξει πολλά όχι μόνο σε επιστημονικό επίπεδο αλλά και σε φιλοσοφικό.
Επέλεξα τον Παύλο Καστανά για να κάνουμε αυτή τη συζήτηση. Τον Έλληνα αστροφυσικό που μέσα από το κανάλι “Astronio” μιλά για τις μεγάλες συμπαντικές αλήθειες με τον πιο απλό και κατανοητό – στο μέσο ακροατή – τρόπο.
Παύλο, όταν έρχεσαι αντιμέτωπος με μια δύσκολη μέρα, τι αλλάζει, όταν κοιτάς τη θέση σου στο σύμπαν;
Αλλάζει ο τρόπος που βλέπω τα πράγματα. Ακόμα και τα μεγαλύτερα προβλήματα και οι δυσκολίες εκμηδενίζονται μπροστά στα συμπαντικά μεγέθη. Αρκεί να σκεφτείς ότι κάθε φωτεινή κουκκίδα που βλέπεις στον ουρανό είναι ένα ολόκληρο ηλιακό σύστημα! Με τους δικούς του πλανήτες και φεγγάρια και τα δικά του εξωτικά φαινόμενα.
Αυτός ο πλούτος του νυχτερινού ουρανού πάντα με παρηγορούσε και μου έδινε έμπνευση. Συν τοις άλλοις, πρέπει να σου πω ότι μου φαίνεται πολύ θλιβερή μια ύπαρξη που περιορίζεται στον μικρόκοσμό της και δεν κάνει τον κόπο να δει τη μεγάλη εικόνα. Είναι σαν να ξανοίγεται μπροστά σου ένας ατέλειωτος ανεξερεύνητος ωκεανός και εσύ να προτιμάς να ζήσεις όλη σου τη ζωή καρφωμένος σε έναν βράχο, σαν πεταλίδα. Αυτό είναι ένα είδος μηδενισμού, που δυστυχώς τον συναντώ αρκετά συχνά. Νομίζω, πάντως, πως, όταν κάποιος βλέπει τη μεγάλη εικόνα, οι προτεραιότητές του στη ζωή αλλάζουν ριζικά.
Πιστεύεις στην έννοια της μικρής αλλαγής που μπορεί να φέρει μια μεγάλη; Είναι κάτι που ισχύει για το σύμπαν;
Σαφώς ισχύει αυτό που λες και ναι, εφαρμόζεται και στο σύμπαν. Για παράδειγμα, εάν η πυκνότητα του νεφελώματος που δημιούργησε το δικό μας πλανητικό σύστημα ήταν ελαφρώς διαφορετική ή με άλλη σύσταση, δεν θα ήμασταν εδώ σήμερα για να κουβεντιάζουμε. Οι μικρές αλλαγές με την πάροδο του χρόνου οδηγούν σε μεγάλες. Μάλιστα υπάρχουν συστήματα όπου μια ελάχιστη μεταβολή στις αρχικές τους συνθήκες μπορεί να επιφέρει τρομακτικά διαφορετικά αποτελέσματα στο τέλος.
Κι εσύ, πότε είδες μια μεγάλη διαφορά στη ζωή σου κάνοντας μια μικρή αλλαγή;
Σε προσωπικό επίπεδο, ένα τέτοιο παράδειγμα θα έλεγα ότι ήταν η απόφασή μου να χρησιμοποιήσω ένα δημόσιο μέσο ώστε να επικοινωνήσω την αγάπη μου για την αστροφυσική. Παρόλο που ήταν κοπιαστική δουλειά εξαρχής, ήταν μια σχετικά μικρή αλλαγή στη ζωή μου. Κάλλιστα το “Astronio” θα μπορούσε να είχε μείνει στο επίπεδο του πειραματισμού και να σταματήσει εκεί. Τελικά όμως οδήγησε σε κάτι πολύ μεγαλύτερο απ’ ό,τι περίμενα και είναι συγκινητικό το πόσες ζωές έχει αγγίξει.
Διάβασα ότι έχεις κόψει το κόκκινο κρέας για λόγους οικολογικούς. Πιστεύεις ότι σε αριθμητικό, ποσοστιαίο επίπεδο, μπορεί πραγματικά αυτό να κάνει ουσιαστική διαφορά; Εννοώ ότι είναι πολλοί οι κρεατοφάγοι για να κλείσουν οι φάρμες. Ακόμα και μερικά εκατομμύρια να κάνουν στροφή στη χορτοφαγία, δεν αρκούν για να σταματήσει ο τρόπος εκμετάλλευσης των ζώων…
Θυμάμαι καθαρά την εποχή όπου στην εθνική οδό ήταν απολύτως φυσιολογικό να ανοίξεις το παράθυρό σου και να πετάξεις μια μεγάλη κούτα από τσιγάρα. Ή στους δρόμους της πόλης ήταν πολύ συνηθισμένο να αγοράσεις μια σοκολάτα και να πετάξεις κάτω το περιτύλιγμά της. Επίσης, μπορούσες να βγάλεις βόλτα τον σκύλο σου, αδιαφορώντας πλήρως για το πώς και από ποιον θα μαζευτούν οι ακαθαρσίες του. Κι όμως, τώρα που μεγάλωσα αυτά έχουν σχεδόν σταματήσει. Πώς έγινε αυτό; Πώς ξαφνικά αποφασίσαμε μεταξύ μας ότι δεν πρέπει να πετάμε κούτες τσιγάρα από το παράθυρο; Η απάντηση είναι ότι αλλάζουμε. Αλλάζουμε μέσα από το παράδειγμα, μέσα από την επικοινωνία μεταξύ μας. Και η αλλαγή γίνεται πολύ πιο γρήγορα απ’ ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς. Για να απαντήσω, λοιπόν, στο ερώτημά σου, εάν μερικά εκατομμύρια ανθρώπων έπαυαν ξαφνικά να τρώνε κρέας, μετά από λίγο καιρό θα ακολουθούσαν πολλαπλάσια εκατομμύρια. Το σημαντικό είναι να καταλάβουμε ότι ο πλανήτης αυτός ανήκει σε όλους μας και είναι ευθύνη μας να τον διαφυλάξουμε.
«Είμαστε παιδιά των άστρων», σε άκουσα να λες σε ένα από τα βιντεάκια. Θέλεις να μου πεις τι εννοείς με αυτό;
Η σύγχρονη αστροφυσική έχει δείξει ότι σχεδόν όλα τα υλικά που υπάρχουν μέσα στο σώμα μας δημιουργήθηκαν μέσα στα άστρα, δηλαδή μέσα σε ήλιους. Τα άστρα, όταν έφτασαν στο τέλος της ζωής τους, διασκόρπισαν αυτά τα υλικά στο διάστημα και έτσι τελικά μετά από δισεκατομμύρια χρόνια έφτασαν σε εμάς. Χωρίς αυτά τα άστρα δεν θα μπορούσαμε να υπάρξουμε ούτε εμείς, ούτε η ζωή γενικότερα. Άρα, κατά κάποιο τρόπο είμαστε παιδιά τους, είμαστε δημιουργήματα των άστρων.
Ο πλούτος του νυχτερινού ουρανού πάντα με παρηγορούσε και μου έδινε έμπνευση.
«Η ζωή είναι μικρή», λέει ο λαός. Όμως με τη μελέτη του σύμπαντος συνειδητοποιούμε ότι τελικά είναι απελπιστικά μικρή. Η ζωή του καθενός μας στη Γη διαρκεί απειροελάχιστα σε σχέση με την ηλικία του σύμπαντος. Δεν σε κατακλύζει το αίσθημα της ματαιότητας γνωρίζοντας αυτό;
Το γεγονός ότι η ζωή και γενικά τα ανθρώπινα μεγέθη είναι απελπιστικά μικρά μπροστά στο σύμπαν, όπως λες, θεωρώ ότι είναι μόνο το πρώτο σκαλοπάτι της κατανόησης του σύμπαντος. Είναι το πρώτο μάθημα που μας προσφέρει η αστροφυσική, ένα μάθημα ταπεινότητας. Αλλά, ύστερα, σκέψου το εξής: ότι μέσα σε αυτό το γιγάντιο σύμπαν, έτυχε μέσω αμέτρητων αλληλένδετων γεγονότων τα μόρια να συνδεθούν έτσι μεταξύ τους ώστε να υπάρξουμε εγώ κι εσύ και να μπορούμε να κουβεντιάζουμε αυτή τη χρονική στιγμή. Και σαν να μην έφτανε αυτό, έχουμε αναπτύξει έναν εγκέφαλο που μας επιτρέπει να ανακαλύπτουμε το σύμπαν με τρομακτική λεπτομέρεια, από τον μικρόκοσμο μέχρι τον μεγάκοσμο! Με αυτήν την έννοια, η ύπαρξη του καθενός από εμάς εδώ μοιάζει με θαύμα!
Τι εννοείς ότι «μοιάζει με θαύμα»;
Δεν το λέω με την έννοια του υπερφυσικού, αλλά με την έννοια του απίθανου και του θαυμαστού. Δεν εκτιμούμε πραγματικά το πόσο απίθανο ήταν να σχηματιστεί η δική μας συνείδηση μέσα σε αυτό το σύμπαν. Το παίρνουμε ως δεδομένο, επειδή μόνο έτσι έχουμε μάθει να αντιλαμβανόμαστε την ύπαρξή μας. Αλλά η επιστήμη μάς αποκάλυψε έναν κόσμο πιο θαυμαστό απ’ οτιδήποτε είχε περιγράψει οποιοδήποτε σύστημα ιδεών. Κι αντί να το εκτιμήσουμε αυτό, περιοριζόμαστε σε αυτό που έλεγες πριν, ότι η ζωή είναι μικρή. Ναι, είναι μικρή, αλλά έχουμε την υπερβολικά απίθανη τύχη να είμαστε εδώ για να τη βιώσουμε! Ας κάνουμε, λοιπόν, το καλύτερο που μπορούμε, κι ας εκμεταλλευτούμε κάθε δευτερόλεπτο.
Ήσουν εξερευνητική φύση από παιδί;
Ναι, ήμουν. Νομίζω, όμως, ότι κάθε παιδί έχει μέσα του τον σπόρο της εξερεύνησης. Δες πώς ενθουσιάζονται με τα πάντα! Μπορεί μια ντουλάπα, ένα μυρμήγκι ή ένα δέντρο να είναι ένα ολόκληρο σύμπαν ανακαλύψεων για αυτά. Κάνουν διαρκώς ερωτήσεις, θέλουν να μάθουν, να αισθανθούν και να βιώσουν τα πάντα με τις αισθήσεις τους. Από εκεί και πέρα, οι μεγαλύτεροι είτε ενισχύουν αυτήν την εξερευνητική τους φύση, είτε τους κόβουν τα φτερά. Θεωρώ ότι δυστυχώς το δεύτερο συμβαίνει συχνότερα. Είναι κάτι που είχε παρατηρήσει και ο Carl Sagan. Έλεγε ότι, όταν έμπαινε σε ένα τμήμα μικρών τάξεων δημοτικού, η περιέργεια και η λαχτάρα των παιδιών για απαντήσεις τον εντυπωσίαζαν. Αντίθετα, προς τα τελευταία χρόνια του σχολείου, αυτή η σπιρτάδα, αυτή η δίψα για γνώση, είχε χαθεί.
Ο τρόπος που εξηγείς το σύμπαν μέσα από τα βιντεάκια σου με απλό και κατανοητό τρόπο και με τη βοήθεια της εικόνας θα μπορούσε να αποτελεί μάθημα στο σχολείο. Θες να μου πεις την άποψη σου για το γεγονός ότι δεν διδάσκεται η αστροφυσική στα σχολεία;
Μου φαίνεται αδιανόητο το ότι δεν υπάρχει αυτό το μάθημα στα σχολεία. Πρακτικά δεν προετοιμάζουμε τους μαθητές μας για τις μελλοντικές εξελίξεις. Τους μεγαλώνουμε, δηλαδή, σε έναν κόσμο που δεν θα μπορούν να καταλάβουν. Τώρα σε ό,τι αφορά τα βίντεο που κάνω, θα μπορούσαν συμπληρωματικά να συνοδεύσουν ένα μάθημα, αλλά δεν θεωρώ ότι μπορούν να το υποκαταστήσουν πλήρως. Εξάλλου, σκοπός των βίντεο είναι να παρακινήσουν τους θεατές, ώστε μόνοι τους πια να αναζητήσουν πρόσθετες πληροφορίες.
Η ζωή είναι μικρή, αλλά έχουμε την υπερβολικά απίθανη τύχη να είμαστε εδώ για να τη βιώσουμε! Ας κάνουμε, λοιπόν, το καλύτερο που μπορούμε, κι ας εκμεταλλευτούμε κάθε δευτερόλεπτο.
Προσωπικά με φοβίζει η σκέψη ότι ίσως δεν υπάρχει ζωή μετά; Εσένα;
Είναι απολύτως φυσικό να μας φοβίζει ο θάνατος. Σκέψου το εξής: εξελικτικά είμαστε οι απόγονοι των πιο φοβισμένων ζώων απέναντι στον θάνατο που υπήρξαν ποτέ. Διότι μόνο αν φοβάσαι τον θάνατο μπορείς να ζήσεις αρκετά ώστε να αφήσεις απογόνους. Τώρα, ως άνθρωποι έχουμε το πρόσθετο βάρος της συνείδησής μας κι έτσι γνωρίζουμε ότι ο θάνατός μας είναι αναπόφευκτος. Έχουμε, λοιπόν, δύο επιλογές: είτε αποδεχόμαστε αυτόν τον φόβο ως μέρος της φύσης μας και πορευόμαστε μαζί του, είτε πείθουμε τον εαυτό μας ότι δεν υπάρχει θάνατος και έτσι παρηγορούμαστε. Οι θρησκείες συνήθως ακολουθούν τον δεύτερο δρόμο.
Τι άλλο σου προκαλεί φόβο; Σε τρομάζει για παράδειγμα η αυτοκαταστροφικότητα του ανθρώπου; Ότι έχει τη δύναμη να “αποτελειώσει” έναν πλανήτη που έχει διανύσει όλη αυτή την πορεία όλα αυτά τα δισεκατομμύρια χρόνια;
Ναι, αυτός είναι ένας μεγάλος φόβος μου. Όπως σου είπα προηγουμένως, για να υπάρξουμε εμείς εδώ απαιτήθηκαν αμέτρητα, τυχαία και αλληλένδετα γεγονότα. Από την άλλη μεριά, η ζωή μας είναι πολύ εύθραυστη, απαιτεί δηλαδή πολύ συγκεκριμένες συνθήκες. Κι όμως, έχουμε φτάσει πλέον σε ένα επίπεδο που μπορούμε να μεταβάλλουμε εμείς οι ίδιοι αυτές τις συνθήκες κι αυτό είναι πολύ ανησυχητικό. Συν τοις άλλοις, υπάρχουν και εξωτερικοί κίνδυνοι -όπως είναι οι μετεωρίτες- για τους οποίους η ανθρωπότητα δεν έχει κάποιο ξεκάθαρο σχέδιο. Σκέψου τι ανείπωτη τραγωδία θα ήταν να σβήσει αυτή η εστία συνείδησης μέσα στο σύμπαν απλά και μόνο επειδή δεν καταφέραμε να δούμε τη “μεγάλη εικόνα” με νηφαλιότητα.
Έχω διαπιστώσει ότι σου αρέσει η ποίηση. Η ποίηση μιλάει στην καρδιά των ανθρώπων με σύμβολα. Αν σου ζητούσα να μου αναλύσεις το φαινόμενο της μαύρης τρύπας (που πλέον ξέρουμε επιβεβαιωμένα ότι υπάρχουν στο σύμπαν) σε συμβολικό επίπεδο, τι θα μου έλεγες;
Θα μπορούσα να στην εκφράσω με μαθηματικά σύμβολα, αλλά μάλλον δεν θα σε ικανοποιούσε! Επίσης, θα μπορούσα να σου μιλήσω για τη μαύρη τρύπα με όρους ποιητικούς παίζοντας με τις έννοιες του φωτός και του σκοταδιού. Εάν όμως ο στόχος είναι η κατανόηση ενός φαινομένου, τότε το συναίσθημα αποτελεί μάλλον κακό σύμβουλο, διότι συνήθως μας δείχνει αυτό που επιθυμούμε και όχι αυτό που ισχύει πραγματικά. Καλώς ή κακώς, λοιπόν, η φυσική και τα μαθηματικά μας δίνουν τα καλύτερα εργαλεία για να ερμηνεύουμε τον κόσμο γύρω μας. Κι όταν τα καταφέρνουμε, μπορούμε πάντα να το γιορτάζουμε επιστρέφοντας στην ποίηση.
Ο Παύλος Καστανάς είναι αστροφυσικός. Έχει σπουδάσει Φυσική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στη συνέχεια έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην Αστροφυσική στο Πανεπιστήμιου του Λονδίνου (Queen Mary, University of London) όπου και αρίστευσε. Ασχολείται εδώ και αρκετά χρόνια με την εκπαίδευση, τόσο με την ιδιωτική τριτοβάθμια εκπαίδευση, ως συνεργάτης λέκτορας του Πανεπιστημίου του Derby, διδάσκοντας προπτυχιακά μαθήματα θετικών επιστημών αλλά και με την δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ως καθηγητής Φυσικής και Χημείας. Επίσης, έχει σχεδιάσει και έχει διδάξει μια σειρά μαθημάτων αστρονομίας για παιδιά σε κέντρο εκπαίδευσης στην Αθήνα.
Στο πλαίσιο της επικοινωνίας της επιστήμης, έχει πραγματοποιήσει ομιλίες στο TEDx του Πολυτεχνείου Κρήτης , στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, στο Athens Science Festival και στο Mediterranean College.
Έχει δημιουργήσει στο YouTube το κανάλι Astronio, με σκοπό να φέρει την αστρονομία και τις θετικές επιστήμες πιο κοντά στο ελληνικό κοινό.
Διάβασε ακόμα:
13+1 Ερωτήσεις Στον Αύγουστο Κορτώ
Γιώργος Δημόπουλος: Μπορείς “Να Γυρίσεις Σελίδα” Μ’ Ένα Βιβλίο