Κρυφή επιθυμία και ανομολόγητη αλήθεια όλων μας είναι να βρούμε ποιο είναι αυτό το μαγικό χάπι που μπορεί να διώξει τις μαύρες σκέψεις από το μυαλό μας. Αυτές τις μαύρες σκέψεις που, όταν πάρουν το τιμόνι του μυαλού, δεν μας επιτρέπουν να δούμε καθαρά και αντικειμενικά ότι ο ήλιος κάθε μέρα λάμπει ακόμα και πίσω από τα σύννεφα. Όμως, όχι μόνο στην Κατάθλιψη και τις Αγχώδεις διαταραχές αλλά και σε άλλα ψυχικά νοσήματα όπως είναι η Διπολική Διαταραχή, η OCD (Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή) ή οι Ψυχώσεις, το να βρεθεί το φάρμακο που θα ταιριάξει καλύτερα στον ασθενή είναι το βασικό ζητούμενο για να μπορέσει να βγει πιο γρήγορα από τη δίνη των εξαντλητικών συμπτωμάτων της ψυχικής νόσου. Τα αισιόδοξα νέα; Υπάρχουν αρκετές θεραπείες για τα προαναφερθέντα ψυχικά νοσήματα. Τα λιγότερα αισιόδοξα νέα; Η επιλογή του φαρμάκου που θα ταιριάξει καλύτερα δεν είναι πάντα μια εύκολη υπόθεση για τους ασθενείς με ψυχικά νοσήματα. Τι καινούργιο έχουμε να πούμε πάνω σε αυτό;
Οι πρόσφατες τεχνολογικές εξελίξεις έχουν οδηγήσει σε μια πληθώρα μεθόδων προσδιορισμού της γενετικής σύστασης (γονοτύπου), οι οποίες φαίνεται ότι φέρνουν την προοπτική τής εξατομικευμένης θεραπείας ακόμη πιο κοντά στην πραγμάτωση. Ως εκ τούτου η φαρμακογονιδιωματική ανάλυση φαίνεται να αποτελεί ένα επιπλέον εργαλείο για εξατομικευμένη θεραπεία – μεταξύ άλλων και στις ψυχιατρικές παθήσεις.
Ο Ψυχίατρος Δημήτρης Ρούκας, Ψυχίατρος-Ψυχοθεραπευτής, Γραμματέας της Ελληνικής Εταιρείας Κλινικής Ψυχοφαρμακολογίας (ΕΛΕΨΥ), είναι ο ειδικός που επιλέξαμε για να απαντήσει σε όλα τα βασικά ερωτήματα γύρω από αυτό το θέμα.
Κύριε Ρούκα, ποια θεωρείτε ότι είναι η μεγαλύτερη πρόκληση της ψυχιατρικής;
Γνωρίζουμε ότι όλοι οι ασθενείς με προβλήματα ψυχικής υγείας που λαμβάνουν κάποια αγωγή δεν ανταποκρίνονται σε αυτή τη φαρμακευτική αγωγή με τον ίδιο τρόπο και τον ίδιο βαθμό αποτελεσματικότητας. Επομένως, δεν ξέραμε μέχρι σήμερα με σιγουριά ποιο φάρμακο θα ταιριάξει στον κάθε ασθενή, όταν ξεκινάμε τη θεραπεία. Για παράδειγμα, δύο ασθενείς με Κατάθλιψη που λαμβάνουν το ίδιο αντικαταθλιπτικό φάρμακο μπορεί να έχουν διαφορετικό βαθμό ανταπόκρισης και βελτίωσης των συμπτωμάτων και διαφορετικού τύπου και έντασης πιθανών ανεπιθύμητων ενεργειών. Οπότε ξεκινάμε… δοκιμάζοντας με βάση τη διάγνωση, την κλινική εικόνα και τα αποτελέσματα ερευνών σε μεγάλες ομάδες πληθυσμού, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε ασθενούς.
Κι αυτό κουράζει τον ασθενή με ψυχιατρική πάθηση;
Όταν η επιλογή της θεραπείας δεν έχει τα επιθυμητά αποτελέσματα, θα έλεγα πως η λέξη «κουράζει» είναι μάλλον το καλό σενάριο. Η σωστή λέξη είναι «εξαντλεί». Η ψυχική νόσος κυριολεκτικά μπορεί να εξαντλήσει τον ασθενή μέχρι να ρυθμιστεί φαρμακευτικά. Το να αλλάζει συνέχεια φάρμακα, επειδή δεν υπάρχει ικανοποιητική μείωση στην ένταση των συμπτωμάτων ή αντιμετωπίζει σοβαρής έντασης ανεπιθύμητες ενέργειες, είναι πραγματικά εξαντλητικό. Αυτό που δεν γνωρίζουν οι περισσότεροι είναι πως ένας στους τρεις ασθενείς με κατάθλιψη δεν ανταποκρίνονται ικανοποιητικά στη θεραπευτική αγωγή που τους χορηγείται.
Με τη φαρμακογονιδιωματική ανάλυση (PGx) η προσέγγιση “trial and error “ αποφεύγεται και είναι πιο πιθανό να οδηγηθούμε στη βέλτιστη επιλογή θεραπείας και στη μείωση της πιθανότητας αποτυχίας της αγωγής.
Κύριε Ρούκα, πριν μας εξηγήσετε αναλυτικά πώς η φαρμακογονιδιωματική μπορεί να δώσει λύση σε αυτό το πρόβλημα, θα μας εξηγήσετε τι ακριβώς είναι;
Είναι ο κλάδος της φαρμακολογίας που ασχολείται με την επίδραση της γενετικής παραλλαγής στην ανταπόκριση των φαρμάκων σε ασθενείς μέσω της συσχέτισης της γονιδιακής έκφρασης ή των πολυμορφισμών ενός νουκλεοτιδίου (σημειακές μεταλλάξεις SNPs) με την αποτελεσματικότητα ή τοξικότητα του φαρμάκου. Στόχος του είναι η ανάπτυξη ορθολογικών μέσων για τη βελτιστοποίηση της φαρμακευτικής θεραπείας, σε σχέση με τον γονότυπο των ασθενών, ώστε να εξασφαλιστεί η μέγιστη αποτελεσματικότητα με ελάχιστες δυσμενείς επιπτώσεις.
Και πώς εφαρμόζεται στην πράξη;
Με τη διεξαγωγή εξειδικευμένου τεστ DNA. Δεδομένου ότι το DNA ενός ασθενούς μπορεί να αντιπροσωπεύει έως και 95% του τρόπου με τον οποίο ανταποκρίνεται σε ένα φάρμακο, ένα φαρμακογενετικό DNA Test μπορεί να βοηθήσει στην καθοδήγηση καλύτερης συνταγογράφησης φαρμάκων προς όφελος των ασθενών. Πλέον έχουμε τη δυνατότητα αναίμακτα, εύχρηστα, γρήγορα και αποτελεσματικά να πραγματοποιούμε και στη χώρα μας, με μεγάλη επιστημονική εγκυρότητα, τεστ φαρμακογονιδιωματικής ανάλυσης για φάρμακα που χρησιμοποιούνται σε παθήσεις του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος.
Τι ρόλο παίζει ο μεταβολισμός του φαρμάκου από τον οργανισμό μας στην επιτυχία της ψυχιατρικής θεραπείας;
H αποτελεσματικότητα και ο μεταβολισμός ενός φαρμάκου είναι αλληλένδετα με το γενετικό πρότυπο ενός ατόμου. Yπάρχουν ασθενείς που ανταποκρίνονται στη θεραπευτική αγωγή, οι οποίοι δηλαδή μεταβολίζουν καλά το φάρμακο. Yπάρχουν όμως και ασθενείς στους οποίους το φάρμακο υπερμεταβολίζεται, με αποτέλεσμα να απεκκρίνεται πολύ γρήγορα από την κυκλοφορία, χωρίς να έχει τον απαραίτητο χρόνο να δράσει. Ανάλογα υπάρχουν πολλοί ασθενείς που υπομεταβολίζουν το φάρμακο, με αποτέλεσμα το φάρμακο να παραμένει στην κυκλοφορία περισσότερο χρόνο. Αυτό έχει ως συνέπεια να μην είναι αποτελεσματικό στη θεραπεία και ο ασθενής να συνεχίζει να ταλαιπωρείται από τα συμπτώματα της ψυχικής του νόσου ή να έχει υποτροπές.
H γενετική ανάλυση επομένως καθοδηγεί τον ψυχίατρο σε ένα φάρμακο που μεταβολίζεται καλά από τον οργανισμό μας;
Ακριβώς. Nα σημειωθεί επίσης πως κάποιοι ασθενείς, επειδή δεν μεταβολίζουν καλά το φάρμακο, παρουσιάζουν πολλές παρενέργειες. Ήδη σε ορισμένα φάρμακα, όπως για παράδειγμα για τα αντιπηκτικά, στην περίληψη χαρακτηριστικών προϊόντος (spc του φαρμάκου) περιλαμβάνoνται οδηγίες οι οποίες έχουν σχέση με τη χρήση του φαρμάκου σε ασθενείς με συγκεκριμένους πολυμορφισμούς. Aυτό σημαίνει ότι, αργότερα, ο θεράπων ιατρός θα πρέπει να συστήσει στον ασθενή να προβεί σε κάποιες γενετικές αναλύσεις πριν του χορηγήσει ένα φάρμακο, ώστε να γνωρίζει σε ποια δοσολογία θα πρέπει να του το χορηγήσει.
Η εξατομικευμένη θεραπεία υπόσχεται να συμβάλει στη μείωση των παρενεργειών και στην αύξηση της αποτελεσματικότητας των φαρμάκων.
Για ποιους ασθενείς με προβλήματα ψυχικής υγείας είναι ιδανική η φαρμακογονιδιωματική ανάλυση;
Για ασθενείς που δεν ανταποκρίνονται στη θεραπεία, που στο ιστορικό τους έχουν πολλές υποτροπές και νοσηλείες, για ασθενείς που εμφανίζουν σοβαρές ανεπιθύμητες ενέργειες στα φάρμακα που έχουν ήδη δοκιμάσει, αλλά και σε ασθενείς που δεν συμμορφώνονται στη θεραπεία ή που είναι επιφυλακτικοί με τη λήψη ψυχιατρικής αγωγής. Επίσης, είναι εξαιρετικά χρήσιμη σε ασθενείς που λαμβάνουν πολλά φάρμακα και πάσχουν από σοβαρές παθήσεις.
Γνωρίζουμε αν είναι πράγματι αποτελεσματική η φαρμακογονιδιωματική ανάλυση;
Σε μια σειρά μελετών σε ασθενείς με ψυχικές διαταραχές (μείζων κατάθλιψη, διπολική διαταραχή, σχιζοφρένεια) η φαρμακογονιδιωματική ανάλυση( PGx) οδήγησε σε αύξηση τόσο της κλινικής ανταπόκρισης όσο και της ύφεσης, σε πιο καλά ανεκτές θεραπείες και με λιγότερες ανεπιθύμητες ενέργειες.
Είναι ένας τρόπος επομένως και για λιγότερες ανεπιθύμητες ενέργειες από τη λήψη φαρμάκων;
Η εμφάνιση σοβαρών ανεπιθύμητων ενεργειών προκαλούμενων από φάρμακα (πχ: xρόνια ηπατική ή νεφρική βλάβη, Σύνδρομο Stevens-Johnson, συμπτώματα από το γαστρεντερικό σύστημα, αύξηση σωματικού βάρους κ.α) μπορεί να αποφευχθεί μέσω της ταυτοποίησης των πολυμορφισμών στο DNA. Επίσης, είναι μειωμένες οι νοσηλείες λόγω αναποτελεσματικότητας φαρμακευτικής αγωγής. Όμως, όπως προανέφερα, δεν είναι μόνο ότι μειώνονται οι πιθανότητες εκδήλωσης ανεπιθύμητων ενεργειών από τη λήψη φαρμάκων. Είναι ένας πιο σίγουρος τρόπος να οδηγηθούμε σε αποτελεσματική θεραπεία, ανακουφίζοντας άμεσα τον ασθενή και παρέχοντάς του το μέσο να ξεπεράσει την ψυχική νόσο. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι υπάρχει σημαντικό ποσοστό ασθενών που ξεπερνά την ψυχική νόσο με την κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή.
Εν τέλει, ο ασθενής με ψυχιατρική πάθηση μπορεί να εξασφαλίσει καλύτερη ποιότητα ζωής με ένα DNA test;
Ναι, γιατί τα αποτελέσματα του τεστ φαρμακογονιδιωματικής ανάλυσης βοηθούν τον ψυχίατρο να εντοπίσει με μεγαλύτερη πιθανότητα το φάρμακο με το καλύτερο προφίλ αποτελεσματικότητας και ασφάλειας από την έναρξη της θεραπείας. Έτσι, αυξάνονται οι πιθανότητες επιτυχίας της θεραπείας, τα συμπτώματα που ταλαιπωρούν τους ασθενείς μειώνονται ή θεραπεύονται, αποκαθίσταται η λειτουργικότητα των ασθενών και κατά συνέπεια βελτιώνεται και η ποιότητα της ζωής τους. Καθώς ρυθμίζεται η ψυχική νόσος, έχουμε επιπρόσθετα και μείωση της απώλειας του χρόνου από την εργασία.
Υπάρχει μείωση του συνολικού κόστους θεραπείας;
Φυσικά. Η μείωση της πιθανότητας εμφάνισης ανεπιθύμητων ενεργειών, των αποτυχημένων δοκιμών με φάρμακα, του χρόνου κλινικής ανταπόκρισης στη θεραπεία και της λήψης πολλών φαρμάκων για την αντιμετώπιση μιας πάθησης συνολικά, οδηγεί σε καθαρή μείωση του κόστους υγειονομικής περίθαλψης.
