Πώς επιτυγχάνουμε σε ένα παιχνίδι που δεν έχει τέλος; Τα πεπερασμένα παίγνια, όπως οι αγώνες ποδοσφαίρου ή οι παρτίδες σκακιού, παίζονται από γνωστούς παίκτες, έχουν σταθερούς κανόνες και ξεκάθαρο αποτέλεσμα. Νικητές και ηττημένοι είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι. Στα άπειρα παίγνια, όπως οι επιχειρήσεις, η πολιτική ή η ίδια η ζωή, οι παίκτες έρχονται και φεύγουν, οι κανόνες αλλάζουν και δεν υπάρχει ξεκάθαρο αποτέλεσμα. Σε ένα παιχνίδι χωρίς τέλος δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι. Δεν υπάρχει, για παράδειγμα, «νικήτρια επιχείρηση» ή «νικήτρια ζωή». Υπάρχει μόνο πρόοδος ή οπισθοχώρηση.
Το νέο βιβλίο του Simon Sinek από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος κυκλοφορεί στις 16 Νοεμβρίου και ακολουθεί μία αποκλειστική προδημοσίευση.
Δύσκολα αντιλαμβάνεται κανείς αυτό που συνέβη. Όπως και να το δει, απέχει πολύ από την έννοια της ηθικής, της δεοντολογίας. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πως μια ομάδα ανθρώπων που πιστεύω ότι θεωρούν εαυτούς καλούς και έντιμους συμπεριφέρθηκε με τρόπο ξεκάθαρα λανθασμένο, με όποιο κριτήριο κι αν το δει κανείς.
Από τα μέσα του 2011 μέχρι περίπου τα μέσα του 2016 οι υπάλληλοι της τράπεζας Wells Fargo άνοιξαν περισσότερους από 3,5 εκατομμύρια εικονικούς λογαριασμούς. Με βάση το ρεπορτάζ των New York Times το 2016, «κάποιοι πελάτες αντιλήφθηκαν την απάτη όταν είδαν απροσδόκητες χρεώσεις, έλαβαν με το ταχυδρομείο πιστωτικές ή χρεωστικές κάρτες τις οποίες δεν είχαν ζητήσει ή άρχισαν να δέχονται κλήσεις από εισπρακτικές εταιρείες σχετικά με λογαριασμούς των οποίων την ύπαρξη αγνοούσαν. Όμως, οι περισσότεροι εικονικοί λογαριασμοί πέρασαν απαρατήρητοι, καθώς οι υπάλληλοι της Wells Fargo τούς έκλειναν λίγο καιρό μετά το άνοιγμά τους».
Η κατάληξη της ιστορίας ήταν η απόλυση 5.300 υπαλλήλων της Wells Fargo, λόγω της ανάμειξής τους σε αυτές τις δόλιες πρακτικές. Πρακτικές που, όπως ανέφερε στο Κογκρέσο ο τότε διευθύνων σύμβουλος Τζον Σταμπφ (John Stumpf), «είναι αντίθετες σε όλες μας τις αρχές, στη δεοντολογία και την κουλτούρα μας». Σε ανακοίνωσή της προς τον τύπο η εταιρεία επανέλαβε τα λόγια του Σταμπφ, τονίζοντας ότι «η συντριπτική πλειονότητα των εργαζομένων μας κάνει το σωστό, κάθε μέρα, για λογαριασμό των πελατών μας. […] Αν έχει συμβεί κάτι από όλα αυτά, είναι λυπηρό και δεν αντιπροσωπεύει τη Wells Fargo». Με άλλα λόγια, τα στελέχη της Wells Fargo ήθελαν να μας κάνουν να πιστέψουμε ότι οι παραβάτες ήταν απλώς κάποιες λίγες περιπτώσεις κακών υπαλλήλων. Παρ’ όλα αυτά, δεν επρόκειτο για μια μεμονωμένη πράξη μιας μικρής ομάδας ανθρώπων, ήταν το αποτέλεσμα των πράξεων χιλιάδων ανθρώπων επί σειρά ετών! Το πιθανότερο σενάριο ήταν ότι η κουλτούρα της Wells Fargo αντιμετώπιζε μια σοβαρή περίπτωση ηθικής έκπτωσης.
Ηθική έκπτωση είναι μια κατάσταση σε μια κουλτούρα η οποία επιτρέπει στους ανθρώπους να λειτουργούν με αντιδεοντολογικούς τρόπους για να προωθήσουν τα δικά τους συμφέροντα, συχνά εις βάρος των άλλων, ενώ εσφαλμένα πιστεύουν ότι δεν έχουν παραβιάσει τις δικές τους ηθικές αρχές. Η ηθική έκπτωση ξεκινά συχνά με μικρές, φαινομενικά ακίνδυνες παραβάσεις, οι οποίες, αν δεν ελεγχθούν, συνεχίζουν να μεγαλώνουν και να συσσωρεύονται.
Αποκλίσεις από τη δεοντολογία συμβαίνουν παντού. Ωστόσο, οι οργανισμοί που λειτουργούν με πεπερασμένο ορίζοντα είναι ιδιαιτέρως επιρρεπείς στην ηθική έκπτωση. Όπως αναφέραμε στα προηγούμενα κεφάλαια, οι κουλτούρες που δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην τριμηνιαία ή στην ετήσια απόδοση είναι πιθανό να ασκούν μεγάλη πίεση στους ανθρώπους τους ωθώντας τους να στρογγυλεύουν πράγματα, να παρακάμπτουν κανόνες και να παίρνουν αμφισβητούμενες αποφάσεις, μόνο και μόνο για να επιτύχουν τους στόχους που τους έχουν τεθεί. Δυστυχώς, επιβραβεύονται όσοι επιτυγχάνουν τους στόχους, ακόμα κι αν έχουν συμπεριφερθεί με αμφιλεγόμενο τρόπο, και αυτό με τη σειρά του στέλνει ένα ξεκάθαρο μήνυμα σε σχέση με τις προτεραιότητες του οργανισμού. Πράγματι, τα συστήματα επιβράβευσης στους οργανισμούς αυτούς λειτουργούν με τρόπο ώστε να δίνουν κίνητροσε τέτοιες συμπεριφορές. Όσοι επιτυγχάνουν τους στόχους τους κερδίζουν μπόνους ή προάγονται, συχνά χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ο τρόπος με τον οποίο πέτυχαν τους στόχους αυτούς, ενώ, αντιθέτως, όσοι εργάστηκαν με ακεραιότητα αλλά δεν πέτυχαν τους στόχους τους υπόκεινται σε ποινές – παραγνωρίζονται, δεν αναγνωρίζεται η προσφορά τους ή δεν προάγονται. Αυτό στέλνει μήνυμα σε όλους τους άλλους εργαζομένους στον οργανισμό ότι η επίτευξη των αριθμητικών στόχων μετρά περισσότερο από τη δεοντολογικά ορθή συμπεριφορά. Όσοι έχουν αρνηθεί να ακολουθήσουν τα αντιδεοντολογικά παραδείγματα των συναδέλφων τους ενδίδουν στην πίεση, καθώς αρχίζουν να νιώθουν ότι μόνο έτσι θα μπορέσουν να πάρουν μπόνους ή προαγωγή, ή ακόμα και να προστατέψουν τη δουλειά τους. Χάνουν την προοπτική τους και εξορθολογίζουν τα αντιδεοντολογικά παραπτώματά τους. «Πρέπει να βγάλω το ψωμίμου»,
«Αυτό θέλει η διοίκηση», «Δεν έχω επιλογή», και η ατάκα που προ- τιμώ περισσότερο: «Έτσι γίνεται στον κλάδο» – όλα αυτά είναι εξορθολογισμοί που τους λέμε στον εαυτό μας ή στους άλλους για να απενοχοποιηθούμε κάπως ή για να διώξουμε από μέσα μας την ευθύνη που ίσως νιώθουμε.
Ως άνθρωποι έχουμε την ευχή και την κατάρα να είμαστε ικανοί για ορθολογική σκέψη. Προσπαθούμε να καταλάβουμε τον κόσμο γύρω μας. Μπορούμε να καταλάβουμε σύνθετες εξισώσεις και είμαστε ικανοί για ενδοσκόπηση. Με την ικανότητά μας για ορθολογική και αναλυτική σκέψη μπορούμε να λύνουμε δύσκολα προβλήματα και να εξελίσσουμε την τεχνολογία. Μπορούμε, επίσης, να χρησιμοποιούμε την ικανότητά μας για αναλυτική σκέψη για να εξηγούμε ή να δικαιολογούμε τη συμπεριφορά μας, όταν ξέρουμε ότι αυτή παραβιάζει κάποιο βασικό κώδικα δεοντολογίας ή όταν μας βοηθά να αποφύγουμε τις τύψεις για κάποια απόφαση ή ενέργειά μας. Είναι σαν να κλέβει κανείς κάτι από έναν πλούσιο φίλο του και να λέει στον εαυτό του: «Δεν θα το παρατηρήσει καν. Άλλωστε, ό,τι έχασε μπορεί να το αντικαταστήσει». Ο εξορθολογισμός μπορεί να πάρει όποια μορφή θέλουμε· ωστόσο, η κλοπή του πράγματος από τον φίλο μας είναι γεγονός. Όταν εξορθολογισμοί τέτοιου τύπου γίνονται συνήθης πρακτική σε έναν οργανισμό, η χιονοστιβάδα μεγαλώνει διαρκώς, ώσπου η αντιδεοντολογική συμπεριφορά να κατακλύσει ολόκληρο τον οργανισμό και σε ακραίες περιπτώσεις να τον οδηγήσει σε διαφθορά, όπως συνέβη στη Wells Fargo.
