Κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, αποτελούσε μία από τις βασικές μεθόδους διαπαιδαγώγησης που εφάρμοζαν οι γονείς αλλά και οι εκπαιδευτικοί, σε σχεδόν μόνιμη βάση. Σήμερα, η τιμωρία αμφισβητείται έντονα από τους ειδικούς, οι οποίοι την αποδέχονται μόνο ως έσχατη λύση.

Στη σύγχρονη εποχή, μας επιτρέπεται να γνωρίζουμε κάποια αντίδοτα που λειτουργούν καλύτερα στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Τη θέση της τιμωρίας παίρνουν τα όρια, και κυρίως η επιβράβευση, που προδιαθέτει τα παιδιά να έχουν καλή συμπεριφορά και τα βοηθά να νιώθουν καλά με τον εαυτό τους, σε αντίθεση με την τιμωρία που, όταν συμβαίνει συχνά, έχει αρνητικές επιπτώσεις στην αυτοπεποίθησή τους και στη μετέπειτα ζωή τους. Η παιδοψυχίατρος Φρίντα Κωνσταντοπούλου είναι η ειδικός που επιλέξαμε να μας μιλήσει με περισσότερες λεπτομέρειες για όλα αυτά.

Κυρία Κωνσταντοπούλου, πώς φτάσαμε από την εποχή που η τιμωρία ήταν βασικό μέσο διαπαιδαγώγησης στο σημείο σήμερα να θεωρείται από τους ειδικούς ως κάτι που πρέπει οπωσδήποτε να αποφεύγουν οι γονείς;

Αυτό συμβαίνει, επειδή σήμερα γνωρίσουμε ότι τα παιδια με την τιμωρία στιγματίζονται και υιοθετούν αρνητικές συμπεριφορές, έτσι ώστε να συμβεί αυτό που εκ των προτέρων γνωρίζουν. Αντιλαμβανόμενα ότι είναι αυτά που «δεν τα καταφέρνουν», «δεν κάνουν τίποτα σωστό» και είναι μονίμως τιμωρημένα, η αυτοπεποίθησή τους πέφτει σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να οικειοποιούνται το ρόλο του «κακού παιδιού» και στη συνέχεια να πράττουν και να συμπεριφέρονται αναλόγως, έτσι ώστε να προκαλέσουν την προσοχή και να τιμωρηθούν, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο.

Όταν ήμουν νέα παιδοψυχίατρος και μαμά πίστευα πολύ στη δύναμη της τιμωρίας. Τώρα, που μεγάλωσα ως μαμά και ωρίμασα ως παιδοψυχίατρος, πιστεύω μόνο στη δύναμη της επιβράβευσης. Η τιμωρία δεν συνδράμει στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, επειδή έχει πολύ βραχυπρόθεσμα οφέλη και δεν τα βοηθά να κατανοήσουν τον λόγο για τον οποίο πρέπει ή δεν πρέπει να κάνουν κάτι. Αντίθετα, η επιβράβευση έχει μακροπρόθεσμα οφέλη και τα παιδιά καταλαβαίνουν για ποιον λόγο πρέπει να πειθαρχήσουν. Επιπλέον, με την τιμωρία εξοικειώνονται και φτάνουν σε ένα σημείο που τους είναι πλέον αδιάφορη. Αυτό είναι κάτι που το βλέπουμε πολύ συχνά.

Ξέρουμε ότι η σωματική βία είναι κάτι που δεν έχει καμία θέση σε μια οικογένεια. Υπάρχει όμως και η λεκτική βία. Πόσο σοβαρές συνέπειες μπορεί να φέρει ένας αρνητικός χαρακτηρισμός του παιδιού από τον γονιό, όταν εκείνο τον έχει κάνει έξαλλο;

Η σωματική τιμωρία είναι άκρως απαγορευτική και είναι πλέον προφανές ότι κανένας γονιός δεν πρέπει να χρησιμοποιεί αυτή τη μέθοδο. Όσον αφορά στη λεκτική βία, αυτή αποτελεί τεράστιο πλήγμα στην αυτοπεποίθηση του παιδιού. Ό,τι λένε οι γονείς που αφορά στα παιδιά τους θα πρέπει να το σκέφτονται πριν πολύ καλά. Οτιδήποτε αρνητικό πουν, όχι απλά μένει χαραγμένο στο υποσυνείδητό τους για πάντα αλλά λειτουργεί και σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Αν τα χαρακτηρίσουν ως “άχρηστα”, αυτό που παγιώνεται στη σκέψη τους είναι η ανικανότητά τους να ανταπεξέλθουν σε οτιδήποτε και με τον τρόπο αυτό θα συνεχίσουν να λειτουργούν στη ζωή τους. Βασικός, επίσης, κανόνας είναι ότι ποτέ δεν πρέπει να επιπλήττουν τα παιδιά μπροστά σε άλλους, καθώς προσβάλλονται όπως ακριβώς και οι ενήλικες και «πληγώνεται» η αυτοπεποίθησή τους.

Η τιμωρία δεν συνδράμει στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, επειδή έχει πολύ βραχυπρόθεσμα οφέλη και δεν τα βοηθά να κατανοήσουν τον λόγο για τον οποίο πρέπει ή δεν πρέπει να κάνουν κάτι.

Και ποιο είναι το καλύτερο αντίδοτο στην τιμωρία, κατά την άποψή σας;

Το «αντίδοτο» στην αρνητική συμπεριφορά των παιδιών είναι η επιβράβευση, υποστηρίζουν οι ειδικοί. Επιβράβευση, όχι για τις αρνητικές συμπεριφορές τους, αλλά για τα «σωστά» που κάνουν, έστω κι αν πρόκειται για 1 στα 100.

Αν στα 100 πράγματα που κάνουν τα παιδιά είναι τα 99 λάθος και το 1 σωστό, οι γονείς θα πρέπει να εστιάσουν σε αυτό το ένα και να συνεχίσουν με αυτή τη στάση, έτσι ώστε το ένα να γίνει δύο, τρία κ.ο.κ.

Είναι λογικό να μην μπορούν οι γονείς να διαχειριστούν ένα παιδί με δύσκολη συμπεριφορά και να εστιάζουν στα 99 αρνητικά. Δεν είναι όμως και το πιο αποτελεσματικό, καθώς σε αυτήν την περίπτωση το πιθανότερο είναι τα 99 να γίνουν 100.

Και για τα υπόλοιπα 99 αρνητικά, τι πρέπει να κάνουν οι γονείς; Τα στραβά μάτια;

Δεν είπα ότι δεν πρέπει να επισημαίνουν τα αρνητικά στα παιδιά τους. Υπάρχει όμως ένας έξυπνος τρόπος για να γίνει αυτό. Αρχικά, θα πρέπει πάντα να αναφέρεται κάτι θετικό και μετά το αρνητικό, με λεπτό τρόπο. Για παράδειγμα, μπορεί κανείς να πει: «Είσαι τόσο συνεπής στις κοινωνικές σου υποχρεώσεις, αλλά θα ήταν καλό να είσαι πιο συνεπής και με τα μαθήματά σου».

Κάποιο άλλο αντίδοτο στην τιμωρία; Υπάρχει;

Είναι πολύ σημαντικό να μαθαίνουν τα παιδιά από μικρά ότι έχουν δικαιώματα και υποχρεώσεις και ότι, για να μπορούν να απολαμβάνουν τα δικαιώματά τους, θα πρέπει να είναι συνεπή και στις υποχρεώσεις τους. Έτσι θα αποφεύγονται οι συγκρούσεις και, επιπλέον, σιγά σιγά θα μάθουν να αυτονομούνται. Το ζητούμενο στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών είναι να μάθουν τι πρέπει να κάνουν και τι όχι για τους ουσιαστικούς λόγους που οι γονείς γνωρίζουν και αυτό είναι κάτι που πρέπει να γίνει πλήρως κατανοητό.

Οι απειλές του τύπου «αν δεν κάνεις αυτό που σου λέω, δεν θα βγεις έξω», ως παγιωμένη μέθοδος διαπαιδαγώγησης, δεν έχουν κανένα νόημα, καθώς έτσι δεν υπάρχει ουσιαστικό αποτέλεσμα. Τα παιδιά υπακούουν για να κερδίσουν αυτό που τους «έταξαν» οι γονείς τους ή να αποφύγουν αυτό για το οποίο τα απείλησαν, χωρίς να κατανοούν τους πρ��γματικούς λόγους για τους οποίους πρέπει ή δεν πρέπει να το κάνουν. Είναι πολύ σημαντικό να μαθαίνουν τα παιδιά από μικρά ότι έχουν δικαιώματα και υποχρεώσεις και ότι, για να μπορούν να απολαμβάνουν τα δικαιώματά τους, θα πρέπει να είναι συνεπή και στις υποχρεώσεις τους. Έτσι θα αποφεύγονται οι συγκρούσεις και, επιπλέον, σιγά σιγά θα μάθουν να αυτονομούνται.

Ποιες είναι οι βασικές υποχρεώσεις ενός παιδιού;

Τα παιδιά πρέπει να μάθουν από μικρά ότι έχουν τρεις βασικές υποχρεώσεις: Να προσέχουν την υγεία τους και την υγιεινή τους, να είναι συνεπείς στις σχολικές και εξωσχολικές τους υποχρεώσεις και να συμμετέχουν στις οικογενειακές τους ευθύνες τακτοποιώντας τον χώρο τους.

Τα όρια, τι ρόλο μπορεί να παίξουν στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού;

Η θέσπιση ορίων από την πλευρά τους είναι απαραίτητη, καθώς τα παιδιά τα έχουν απόλυτη ανάγκη και νιώθουν ασφάλεια μέσα σε αυτά, παρόλο που συνεχώς προσπαθούν να τα υπερβούν. Όταν οι γονείς δεν βάζουν όρια, τα παιδιά δεν μπορούν να αυτορρυθμιστούν. Νιώθουν συνεχώς μια αναστάτωση και μία σύγχυση, οδηγώντας τα σε μια ανεξέλεγκτη και χαοτική συμπεριφορά, που δεν τους επιτρέπει να σταθούν μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον.

Τι μπορεί να κάνει ένας γονιός όταν το παιδί του επιμένει στην ανυπακοή;

Απαραίτητο εφόδιο για τους γονείς στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους είναι η ατελείωτη υπομονή. Πολλές φορές έχουν την απαίτηση να μιλήσουν στο παιδί τους μία φορά και να υπακούσει. Αυτό, όμως, στην πράξη σπανίως συμβαίνει.

Συχνά βλέπουμε γονείς παιδιών προσχολικής κυρίως ηλικίας εντελώς πελαγωμένους. Μία οικογένεια που δυσλειτουργεί, επειδή μπαίνει στη διαδικασία του ποιος θα επικρατήσει μέσα στο σπίτι, πεισμώνουν όλοι και έτσι ανοίγει ένας φαύλος κύκλος. Καθοριστική είναι η ηλικία 2,5-4 ετών, η λεγόμενη «πρώτη εφηβεία». Σε αυτήν την ηλικία τα παιδιά είναι πολύ απαιτητικά και πρέπει να μάθουν οι γονείς να τα χειρίζονται. Εάν δεν το καταφέρουν, τα παιδιά μαθαίνουν να διαχειρίζονται την κατάσταση με πείσμα, φωνές και κλάματα, να δημιουργείται ένας πανικός μέσα στο σπίτι και να ικανοποιούνται από αυτό το μοτίβο, ακόμη κι αν τελικά δεν γίνει το… χατίρι τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις χρειάζεται πάρα πολλή υπομονή και λεπτός χειρισμός. Όσο δύσκολο κι αν είναι μερικές φορές, οι γονείς θα πρέπει να αδιαφορούν εκείνη τη στιγμή για την άσχημη συμπεριφορά του παιδιού τους, να το αγκαλιάζουν και να του δείχνουν ότι το αποδέχονται. Η τιμωρία και οι φωνές περνούν το μήνυμα της απόρριψης στα παιδιά και αυτό επιδεινώνει τη συμπεριφορά τους.

Η τιμωρία είναι απόλυτα απαγορευτική;

Η τιμωρία δεν είναι απόλυτα απαγορευτική. Όταν το σφάλμα είναι επαναλαμβανόμενο και το παιδί δεν φαίνεται να έχει τη διάθεση να το διορθώσει, ενδεχομένως να είναι η μοναδική επιλογή. Θα πρέπει, όμως, να γίνεται με συγκεκριμένο τρόπο και καλύτερο θα ήταν να αναφέρεται ως «συνέπεια». Είναι σημαντικό να καταλάβουν τα παιδιά ότι, εφόσον δεν είναι εντάξει στις υποχρεώσεις τους, θα χάσουν – έστω και προσωρινά – κάποια από τα δικαιώματά τους. Τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις θα πρέπει να είναι ένας σταθερός συνδυασμός και να υπάρχει κάποια ισορροπία μεταξύ τους.

Η τιμωρία και οι φωνές περνούν το μήνυμα της απόρριψης στα παιδιά και αυτό επιδεινώνει τη συμπεριφορά τους.

Πώς η τιμωρία μπορεί να εξελιχθεί σε συνέπεια;

Η “συνέπεια” που όπως είπαμε είναι προτιμότερη από την τιμωρία θα πρέπει να είναι σχετική με το σφάλμα και όχι ανεξάρτητη από αυτό, έτσι ώστε να έχει διαπαιδαγωγικό χαρακτήρα. Αν, για παράδειγμα, το παιδί δεν μαζεύει τα παιχνίδια του, θα μπορούσε να μην πάρει καινούργιο παιχνίδι μέχρι να μάθει να το κάνει. Αν δεν τρώει σωστά, να μην φάει γλυκό μέχρι να βελτιώσει τη διατροφή του.

Απαραίτητη προϋπόθεση είναι το παιδί να έχει ενημερωθεί από την προηγούμενη φορά που υπέπεσε στο ίδιο σφάλμα ότι την επόμενη θα υποστεί τη «συνέπεια» και ποια ακριβώς θα είναι αυτή. Και οπωσδήποτε οι γονείς να τηρήσουν τον λόγο τους, προκειμένου να διατηρήσουν την αξιοπιστία τους και να έχει νόημα η τιμωρία.

Αυτό που έχει, όμως, τη μεγαλύτερη σημασία είναι όταν το παιδί κάνει τελικά αυτό που πρέπει, να επιβραβεύεται.

Επομένως, μου λέτε ότι το “μπράβο” έχει μεγαλύτερη θετική επίδραση από μια τιμωρία;

Στη σύγχρονη εποχή, τη θέση της τιμωρίας παίρνει η επιβράβευση, που προδιαθέτει τα παιδιά να έχουν καλή συμπεριφορά και τα βοηθά να νιώθουν καλά με τον εαυτό τους, σε αντίθεση με την τιμωρία που, όταν συμβαίνει συχνά, έχει αρνητικές επιπτώσεις στην αυτοπεποίθησή τους και στη μετέπειτα ζωή τους.

Αυτό που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη τα παιδιά είναι να ακούν το «μπράβο» από τους γονείς τους. Όσο πιο πολλές φορές τους το λένε, τόσο πιο συχνά θα κάνουν πράγματα για να το ακούσουν. 

Η Φρίντα Κωνσταντοπούλου είναι παιδοψυχίατρος με ιδιωτικό ιατρείο στη Δροσιά και στον Πειραιά. Διαθέτει πτυχίο από την Ιατρική Σχολή του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και εκπαιδεύτηκε στη συστημική και οικογενειακή θεραπεία στη Μονάδα Οικογενειακής Θεραπείας του Ψ.Ν.Α.. Ως παιδοψυχίατρος εργαζόταν στην Παιδοψυχιατρική Κλινική του Νοσοκομείου Τζάνειο και ασχολείται ιδιαίτερα με τις διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές. Στο ιδιωτικό της ιατρείο παρέχει εξειδικευμένες υπηρεσίες και αντιμετωπίζει πλήθος παθήσεων.

Διάβασε ακόμα:

Εσύ Πόσο Χαλαρός Γονιός Είσαι;

Το Καλύτερο Δώρο Για το Παιδί Σου Έχει Ψυχή Και… Ουρά

Author(s)

  • Φλώρα Κασσαβέτη

    Δημοσιογράφος Υγείας και Ευεξίας

    Η Φλώρα Κασσαβέτη είναι δημοσιογράφος υγείας ευεξίας. Υπήρξε Αρχισυντάκτρια στο περιοδικό Forma και περιοδικό Παιδί και Νέοι Γονείς και στα site Τhriveglobal.gr και Bestofyou.gr του Ομίλου Αntenna.