“Μαύρο πρόβατο” σχεδόν κανείς δεν επιλέγει με δική του θέληση να γίνει. Όμως, όσοι το παθαίνουν, φαίνεται να το παθαίνουν και επαναλαμβανόμενα.
Μπορεί να ήταν το παιδί που στο σχολείο παρέσυρε τους υπόλοιπους στην κοπάνα. Ή εκείνος που στην οικογένεια δεν τηρούσε τα καθιερωμένα “πρέπει”. Μπορεί να είναι ο εργαζόμενος που δε δέχεται κανείς (ούτε ο διευθυντής του) να του πει ακριβώς πώς θα δουλέψει. Ο γοητευτικός αμίλητος στη φιλική παρέα. Ή αντίθετα, εκείνος που πάντα κλέβει την παράσταση.
Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ένα είναι βέβαιο. Ξεχωρίζει! Μέσα από μία αντισυμβατική, δηλαδή διαφορετική από των υπολοίπων, συμπεριφορά, που μετουσιώνεται κάπως σαν ρόλος ζωής για εκείνον.
Με τον Γιώργο Παπαγεωργίου, Ψυχοδυναμικό Ψυχολόγο, μέλος της Διεθνούς Ένωσης Σχεσιακής Ψυχανάλυσης, διευθυντής και επόπτης επιστημονικού προσωπικού στην ΨΥΧΙΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ (psychikifrontida.gr), αποφασίσαμε να μιλήσουμε αναλυτικά για όλους εκείνους που χαρακτηρίζονται συνήθως από τους άλλους ως “μαύρα πρόβατα”. Αναλύοντας μεταξύ άλλων όχι μόνο τα αίτια αλλά και τη σκοπιμότητα του ρόλου τους.
Κύριε Παπαγεωργίου, ποιον συνήθως αποκαλούμε “Μαύρο πρόβατο”;
Αυτόν που οι άλλοι γύρω του τον φορτώνουν επικρίσεις, λάθη, ενοχές, που πιθανόν δεν είναι πάντα αποκλειστικά δικά του, αλλά του συνόλου όπου ανήκει. Είναι ένα είδος bullying όπου αυτός που το παθαίνει, αντί να τον τρομάζουν οι άλλοι σε κυριολεκτικό επίπεδο, τον φορτώνουν επικρίσεις τις οποίες αντέχει. Πρόκειται για ψυχικό φαινόμενο, όπου συχνά το θύμα αντί να νιώθει θύμα, νιώθει …”ήρωας”. Παρόλο που στην πραγματικότητα χρειάζεται να αντέξει αυτό που του συμβαίνει από τους άλλους.
Ο όρος “μαύρο πρόβατο” είναι περιφραστικός, διότι δεν υπάρχει σαφής ακαδημαϊκή λέξη στην περιγραφή του φαινομένου. Κι όχι μόνο σε εμάς αλλά και στην αγγλική ορολογία, το φαινόμενο περιγράφεται “scapegoat”, αυτό που λέμε “αποδιοπομπαίος τράγος”. Και βέβαια προορίζεται για να γίνει θυσία …
Tι είναι αυτό που κάνει κάποιον να ξεχωρίζει ως “μαύρο πρόβατο”;
Το μόνο που χρειάζεται είναι να ξεχωρίζει, στην ομάδα που ανήκει, να είναι δηλαδή αρνητικά ξεχωριστός ή ακόμα και θετικά ξεχωριστός. Θα έλεγα λοιπόν ότι είναι αυτός που ξεχωρίζει είτε με θετικό είτε με αρνητικό τρόπο.
Κάποιες φορές είναι αυτός που αποφεύγει ή δεν καταδέχεται να εκφράζει στους άλλους αυτά που νιώθει. Για τους άλλους είναι ο απομονωμένος, ο “κρύος”. Είναι ο “κήρυκας” του “σωστού”. Αυτός που αναλύει ή κηρύττει, όταν οι άλλοι πραγματικά επικοινωνούν μεταξύ τους. Ή, συχνότερα, κάνει ακριβώς το ανάποδο: Είναι αυτός που υπερεκτίθεται, αυτός που δεν υποτάσσεται σε νόρμες που ακολουθούν οι υπόλοιποι, είτε ως υποταγμένοι σε κάποια εξουσία είτε ως υποκριτές που ακολουθούν τα όρια του σεβασμού.
Υπάρχει ένας πιο εύκολος τρόπος να τον ξεχωρίσουμε;
Έχω έναν απλό τρόπο να τον καταλάβεις. Αν και συνήθως οι άνθρωποι δεν το προσέχουν αυτό εύκολα. “Μαύρο πρόβατο” είναι αυτός που μιλάει σε άλλη κλίση. Όταν οι άλλοι μιλούν σε Α’ πρόσωπο, εκείνος εκφράζεται σε Γ.’ Ή, όταν οι άλλοι εκφράζονται σε Γ’ πρόσωπο και γενικολογούν, εκείνος εκφράζεται σε Α’.
Μπορείτε να το εξηγήσετε αυτό με κάποια παραδείγματα;
Στην πρώτη περίπτωση, ως “Κήρυκας του Σωστού”, είναι αυτός που μιλάει σχεδόν πάντα, σε Γ’ πρόσωπο και το εννοώ κυριολεκτικά γραμματικά. Είναι αυτός που, όταν οι άλλοι γίνονται παρέα κι ανταλλάσουν συναίσθημα, το “μαύρο πρόβατο” λέει λέξεις όπως “ισχύει”, “είναι”, “πρέπει”, έτσι “γίνεται”, έτσι “έχουν οι κανόνες”, κλπ. Είναι αυτός που διαρκώς “ξενερώνει” τους άλλους.
Στη δεύτερη περίπτωση, “μαύρο πρόβατο” γίνεται “αυτός που εκτίθεται”, αυτός που σε μία παρέα χρησιμοποιεί ρήματα σε πρώτο Α’ πρόσωπο. Δηλαδή λέει λέξεις όπως “νιώθω”, “αισθάνομαι”, “νομίζω”, “πιστεύω”, κλπ. και δεν μιλάει σε τρίτο πρόσωπο. Δηλαδή δεν αναλύει γενικότητες, ούτε εξηγεί στους άλλους “πώς έχουν τα πράγματα” ή το “πώς είναι το σωστό” παρά λέει αυτό που νιώθει. Αν αναλογιστείτε πόσο λίγοι άνθρωποι το κάνουν πραγματικά αυτό, θα εντυπωσιαστείτε.
Κάποιος γεννιέται μαύρο πρόβατο ή γίνεται;
Υπάρχουν κι οι δύο ειδών εξηγήσεις, εγώ προτιμώ να ακολουθήσω την πιο ψυχαναλυτική, και απαντώ ΓΙΝΕΤΑΙ. Η άποψη αυτή βασίζεται στο πώς ικανοποιήθηκαν οι ανάγκες κάποιου από όταν ήταν παιδί. Και στην περίπτωση του Μαύρου Πρόβατου συνήθως ισχύει ότι οι παιδικές του απαιτήσεις ικανοποιήθηκαν είτε απόλυτα, είτε ελάχιστα. Με λίγα λόγια “Μαύρο πρόβατο” γίνεται αυτός που όταν ήταν πολύ μικρός ή οι ψυχικές ανάγκες του ικανοποιήθηκαν απόλυτα και γρήγορα ή αυτός που οι ψυχικές του ανάγκες από όταν ήταν παιδί δεν ικανοποιήθηκαν σχεδόν καθόλου, δηλαδή λίγο κι ανεπαρκώς.
Πώς είναι τα πράγματα για το “μαύρο πρόβατο” στον επαγγελματικό τομέα;
Συνήθως δεν επιβιώνει για πολύ σε θέσεις εργασίας που έχουν συγκεκριμένες απαιτήσεις. Εκτός αν καταφέρει για κάποιους ειδικούς λόγους να πάει στις κορυφαίες θέσεις. Αυτό ακούγεται παράδοξο, όμως το βιώνουμε συχνά. Σε τέτοιες περιπτώσεις, το “μαύρο πρόβατο” το καταλαβαίνεις ειδικά όταν φεύγει, όταν απολύεται ή όταν αλλάζει θέση. Και μάλιστα, πολύ συχνά το “μαύρο πρόβατο” είναι αυτός που φορτώνεται τα λάθη στις ομάδες. Συνήθως επειδή είναι ο πιο βολικός στο να απενοχοποιηθεί η υπόλοιπη ομάδα μέσω αυτού. Να τονίσω όμως ότι παρόλα αυτά, πάρα πολλά μεγαλοστελέχη επιχειρήσεων έχουν αυτή την τυπολογία χαρακτήρα.
Μα τη μία μου λέτε ότι μπορεί να χάσει τη δουλειά του και από την άλλη ότι μπορεί να καταλήξει διευθυντής;
Ναι! Επειδή ισχύουν και τα δύο. Το “μαύρο πρόβατο” στα επαγγελματικά του μπορεί να έχει πολλές αλλαγές εργασίας, λόγω του ότι προφανώς εκδιώκεται ευκολότερα από τους άλλους. Συνηθίζει να λειτουργεί με τον δικό του τρόπο ως επαγγελματίας. Όμως, αξιοπερίεργα, υπάρχει μία κατηγορία μάνατζερ, και συνήθως είναι αυτοί που κατευθύνονται πολύ και γρήγορα στις υψηλές θέσεις εργασίας, ως κορυφαία στελέχη, όπου αυτό το “μαύρο πρόβατο” μέσα τους το μετατρέπουν σε προτέρημα! Αυτή η διαφορετικότητα, που τους κάνει να ξεχωρίζουν από τους άλλους, τους κάνει να κρίνονται πως είναι απαραίτητοι.
Υπάρχουν επαγγέλματα που τους ταιριάζουν;
Ναι, υπάρχουν και τα προτιμούν. Επαγγέλματα όπου είναι πιο εύκολο να ξεχωρίσουν και που δεν απαιτούν αυστηρά όρια. Ας πούμε, γίνονται καλλιτέχνες, όπως για παράδειγμα εικαστικοί ή τραγουδιστές. Ή ακόμα και καλλιτέχνες του λόγου όπως είναι οι δημοσιογράφοι. Δεν είναι κακό να είσαι “μαύρο πρόβατο” σε τέτοια επαγγέλματα … Στη μάζα όμως, ως υπάλληλος το “μαύρο πρόβατο” συνήθως ζορίζεται. Ενώ σε επαγγέλματα που χρειάζεται να ξεχωρίσει, να αναγνωριστεί, να διαπρέψει ή να ηγηθεί, συνήθως προοδεύει περισσότερο.
Ώστε μπορεί να διαπρέψουν ως δημοσιογράφοι; Αρχίζω και προβληματίζομαι … Υπάρχει κάποιο άλλο πρόβλημα στη συμπεριφορά τους;
Ναι! Η διασπαστική συμπεριφορά τους. Δηλαδή στο οτιδήποτε ασχολείται η οικογένεια ή η ομάδα που ανήκει, αυτός διασπά το έργο και τις νόρμες του συνόλου. Να το πω απλοϊκά, με τη δημοτική φράση “εκεί που όλα τα πουλάκια κάνουν τσίου, εκείνα κάνουν μπε”. Έχουν ανάγκη την αντίθεση. Τα “μαύρα πρόβατα” αντιτίθενται, επειδή υπάρχουν. Όμως το κάνουν κι ανάστροφα, αφού συχνά γίνονται και περιφρονητικοί. Και δεν είναι από κακία για τους άλλους, αλλά επειδή νομίζουν ότι έτσι θα δώσουν τη σωστή διάσταση στην οικογένεια, στην παρέα, στην εταιρεία που ανήκουν. Συχνά το ότι είναι περιφρονητικά (δηλαδή, σνομπ), δεν το καταλαβαίνουν. Τα “μαύρα πρόβατα” νομίζουν πως είναι απλά άνετα ή έχουν το θάρρος της άποψής τους. Άρα κι ανάστροφα, υπάρχουν, επειδή αντιτίθενται.
“Μαύρο πρόβατο” γίνεται αυτός που όταν ήταν πολύ μικρός ή οι ψυχικές ανάγκες του ικανοποιήθηκαν απόλυτα και γρήγορα ή αυτός δεν ικανοποιήθηκαν σχεδόν καθόλου.
Πώς βλέπει ο ίδιος τον εαυτό του; Μήπως θέλει κατά βάθος να είναι “μαύρο πρόβατο”;
Αυτό είναι μία πολύ καλή ερώτηση. “Μαύρο πρόβατο” δεν είναι επιλογή, είναι πάθημα. Ως πάθημα εννοούμε ότι βολικά φορτώνεται λάθη, ενοχές και κακή συμπεριφορά σε ομάδες ή οικογένειες που ανήκει ή ακόμα και στον εργασιακό του χώρο. Ενδεχομένως από μικρό παιδί να εκπέμπει μία αρνητικότητα που δεν την καταλαβαίνει ως τέτοια, ούτε καταλαβαίνει ότι αναστατώνει τους άλλους και για αυτό τον αποφεύγουν. Διότι τους ενοχλεί.
Γιατί τα “άσπρα πρόβατα” τον απορρίπτουν; Γιατί απλά δεν αποδέχονται τη διαφορετικότητά του;
Τον απορρίπτουν διότι οι άλλοι τον βλέπουν ως απειλή στον “θεατρικό” κόσμο της ζωής τους, που είναι γεμάτος αισθήματα ντροπής, νόρμες , καθωσπρεπισμούς και πρέπει. Το μαύρο πρόβατο τα απειλεί όλα αυτά. Μέσα από τη διαφορετικότητά του, τους βγάζει από μία δικιά τους ζώνη άνεσης. Με απλά λόγια, το “μαύρο πρόβατο” ξεβολεύει τους άλλους από ένα θεατρικό που ζουν κι η ύπαρξή του τους θυμίζει το ψέμα τους. Για αυτό τον λόγο τον διώχνουν. Θα σας πω κι ένα παράδοξο. Έχουν γίνει έρευνες και κοινωνικά έχει μετρηθεί πως όταν ένα “μαύρο πρόβατο” εκδιωχθεί από κάπου, π.χ από μία εταιρεία ή από μία οικογένεια, από μία ομάδα, τότε ο βαθμός ικανοποίησης της συμμετοχής στην ομάδα αυτών που απομένουν, δεν αυξάνεται αλλά μειώνεται! Το “θα είμαστε καλύτερα χωρίς το μαύρο πρόβατο” δεν αποδεικνύεται αληθινό.
Επομένως, το “μαύρο πρόβατο” είναι τελικά χρήσιμο;
Η απάντηση είναι ότι δυστυχώς ναι, χρειάζεται. Και στις οικογένειες και ακόμα και στις εταιρείες. Ίσως επειδή όσο υπάρχει το “μαύρο πρόβατο” οι υπόλοιποι φοβούνται λιγότερο για το ποιος θα είναι ο επόμενος. Στην οικογένεια μπορεί να είναι ένας γιος ή μία κόρη που φορτώνεται όλη την ψυχοπαθολογία, δηλαδή τη διαφορετικότητα. Και είτε διαπρέπει στη ζωή και τα καταφέρνει, είτε είναι μονίμως το προβληματικό μέλος, ο άρρωστος, ο ανίκανος, ο ανήμπορος, η απαιτητική, η γκρινιάρα, η στριμμένη. Και μέσα από έναν τέτοιο δύστυχο ρόλο, καταλήγει να κάνει καλό στους άλλους, διότι η Παθολογία είναι συγκεντρωμένη σε αυτόν ή εκείνην, και οι γύρω υποφέρουν λιγότερο. Φαντάσου την παθολογία σαν να παίζουν όλοι μαζί με ένα ανοιχτό κουτί γεμάτο υγρό χρώμα. Αυτός που τελικά θα λερωθεί πιο πολύ από αυτό, προστατεύει τους άλλους να λερωθούν λιγότερο.
Μήπως, όμως, τελικά είναι αυτός που οδηγεί τις εξελίξεις;
Ναι, ευτυχώς για την κοινωνία έτσι γίνεται. Όλοι όσοι οδήγησαν σε εξελίξεις πάντα ξεκίνησαν ως “μαύρα πρόβατα”. Όλοι απολύτως. Από τον Σωκράτη και τον Ιησού μέχρι τον Μαρξ, τον Στάλιν και και τον Luther King, όλοι ξεκίνησαν ως “μαύρα πρόβατα”.
Κύριε Παπαγεωργίου, με τον έρωτα πώς τα πάνε;
Μία χαρά! Αρκεί να βρουν επίσης ένα άλλο …”μαύρο πρόβατο”. Σε αυτή την περίπτωση καταλαβαίνει καλύτερα ο ένας τον άλλον. Αλλά … μάντεψε τι απόγονο θα βγάλουν! “Μαύρο πρόβατο”, φυσικά!
Λένε ότι η προσαρμοστικότητα είναι δείγμα ευφυίας. Γιατί απλά δεν προσαρμόζονται; Μήπως τελικά δεν είναι και τόσο έξυπνοι;
Όσον αφορά στην προσαρμοστικότητα, όχι δεν είναι έξυπνοι. Διότι δεν εκμεταλλεύονται καν την ευκαιρία που θα είχαν σε καλύτερη ζωή, εάν αναπροσαρμοζόντουσαν στους υπόλοιπους.
Δηλαδή, τα “μαύρα πρόβατα” μπορούμε να πούμε πως είναι τα “χαζούλικα”;
Μερικές φορές είναι. Αν εξαιρέσεις τους λίγους φωτισμένους ανθρώπους που οδηγούν πραγματικά σε νέες εξελίξεις αλλά και το πληρώνουν με βαρύ τίμημα, οι υπόλοιποι ίσως δεν είναι τόσο ευφυείς ώστε να καταλάβουν ότι εξυπηρετεί το δικό τους καλό να προσαρμοστούν. Όμως οι λίγοι που οδηγούν πράγματι τις εξελίξεις, λειτουργούν με πείσμα χαρακτήρος, ευτυχώς για εμάς. Διότι μας προσφέρουν, μπαίνοντας οι ίδιοι σ’ έναν ρόλο που τους κάνει να ζουν χειρότερη ζωή από ό,τι θα μπορούσαν.
Και η ψυχοθεραπεία; Δεν μπορεί να βοηθήσει σε αυτό;
Βεβαίως, εφόσον αποφασίσουν να την ξεκινήσουν. Αν κάποιος ειδικός βρεθεί κοντά τους να ρίξει “φως” στην ιδιαιτερότητά τους, είναι βέβαιο ότι θα τους βοηθήσει. Αρχικά να καταλάβουν και πιο μετά να αλλάξουν σε κάποιο βαθμό, ώστε να ζουν κι εκείνοι καλύτερα, χωρίς οι άλλοι να τους αποστρέφονται.
Από μόνος του δεν μπορεί να απαλλαγεί από τη μαύρη … γούνα του;
Σπανίως τα καταφέρνει μόνος του. Σχεδόν πάντα χρειάζεται ψυχοθεραπεία για να το πετύχει. Στην ουσία, σαμποτάρει ο ίδιος την προσπάθεια αλλαγής με τη συμπεριφορά του. Χρειάζεται να μάθει να δίνει σημασία στο πώς φαίνεται ο ίδιος στους άλλους κι αυτό είναι δύσκολο, διότι έως τότε νομίζει την απομόνωσή του για δύναμη. Αν μιλήσεις σοβαρά με ένα “μαύρο πρόβατο”, θα ανακαλύψεις ότι δεν καταλαβαίνει τον λόγο που είναι σε αυτή τη θέση, αφού διαρκώς είτε προσπαθεί να προσφέρει αγάπη είτε να δώσει εξηγήσεις, είτε να είναι υποστηρικτικό στους άλλους.
Πραγματικά δεν καταλαβαίνει για ποιο λόγο ξεχωρίζει. Και για αυτό συνήθως χρειάζεται να στραφεί στην ψυχοθεραπεία. Στην ουσία, το “μαύρο πρόβατο” στέκεται μόνο στη σκέψη ότι είναι κι αυτό ένα πρόβατο όπως και όλα τα υπόλοιπα. Το ότι είναι το μαύρο, συνήθως δεν το καταλαβαίνει.
Ο στόχος, δηλαδή, ποιος είναι στην ψυχοθεραπεία; Το μαύρο πρόβατο να γίνει άσπρο;
Στόχος σε μία καλή ψυχοθεραπεία δεν είναι να κάνεις το μαύρο πρόβατο – άσπρο, μιας και οι εσωτερικές ψυχικές ανάγκες που το έκαναν “μαύρο” δεν μπορεί να εξαλειφθούν τελείως. Μόνο προσπαθείς να το αποχρωματίσεις λίγο, ώστε να ζει καλύτερα. Σαν να λέμε να το κάνεις λίγο πιο προς το γκρι, λίγο προς το καφέ ή έστω άσπρο με λίγες μαύρες βούλες … Και τότε η ζωή του μπορεί να γίνει πραγματικά πολύ καλύτερη.
Διάβασε ακόμα:
18 Ερωτήσεις Στον Γιώργο Παπαγεωργίου Για Την Ψυχοθεραπεία
19+1 ερωτήσεις στον Ματθαίο Γιωσαφάτ για τις δύσκολες μαμάδες