Κύριε Παπαγεωργίου, θέλω να μας πείτε ποια είναι τα χαρακτηριστικά μίας ψυχαναγκαστικής μαμάς;

Όταν μιλάμε για ψυχαναγκαστικους ανθρώπους στην ουσία μιλάμε για δύο φαινόμενα που είναι αρκετά διαφορετικά μεταξύ τους. Γενικά, όταν λέμε απλώς τη λέξη “ψυχαναγκαστική μαμά”, μάλλον εννοούμε την μαμά “OCD”, με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή πού ανήκει γενικά στις διαταραχές άγχους. Όλοι ξέρουμε τι εννοούμε με τη λέξη άγχος, θα τονίσω πάντως ότι άγχος είναι η κατάσταση όπου κυριαρχεί ο φόβος στον ψυχισμό μας. Σε αυτή την διαταραχή άγχους, συνήθως μένουμε στα κύρια συμπτώματα που είναι:  ενοχλητικές, ανεπιθύμητες και επαναλαμβανόμενες σκέψεις (που κάνουμε μέσα μας), απέναντι στις οποίες αναπτύσσουμε τελετουργικές πράξεις, δηλαδή πράξεις τελετουργίας (όπως μέτρημα, τακτοποιήσεις, ελέγχους) που έχουν στόχο να μειώσουν τον άγχος.
Με άλλα λόγια, αντιμέτωποι με ενοχλητικές και ανεπιθύμητες σκέψεις, παράγουμε τελετουργικές συμπεριφορές που μας καθησυχάζουν ψυχικά, παρότι μας υποβαθμίζουν την ευχαρίστηση στη ζωή. Μία ψυχαναγκαστική μαμά αυτής της κατηγορίας, ασχολείται πολύ με μέτρημα, με συγκρίσεις, με λεπτομέρειες, με ταξινομήσεις κι επαναλήψεις, με συγκεκριμένες χειρονομίες, με επικλήσεις… 

Υπάρχει όμως και κάτι αρκετά διαφορετικό: συχνά συμβαίνει τους ψυχαναγκασμούς αντί στη συμπεριφορά, να τους έχει απορροφήσει ο άνθρωπος μέσα στην προσωπικότητά του. Έτσι αναπτύσσει έτσι μία “ψυχαναγκαστική προσωπικότητα”. Αυτή η περίπτωση βέβαια ανήκει στις διαταραχές προσωπικότητας, το άγχος εδώ δεν κυριαρχεί, κι οι καταναγκαστικές πρακτικές (μέτρημα, επαναλήψεις, συγκρίσεις) είναι πολύ μειωμένες. Αυτή η μαμά όμως είναι υπερβολικά τακτική, τέλειοθήρας, άκαμπτη, υπερβολική στην προσοχή, έχει έντονο φόβο του λάθους, τόσο πολύ που συχνά ακινητοποιείται από το να κάνει πολλά πράγματα. Είναι μαμά ελεγκτική και επικριτική. Η ίδια βέβαια δεν το αντιλαμβάνεται όλο αυτό έτσι, αλλά για τον εαυτό της αυτοπεριγράφει “είμαι ευσυνείδητη μαμά” και προσπαθώ για “το καλύτερο”.

Το σημαντικότερο όμως είναι πως πάσχει από μία “τυφλότητα” συναισθηματική, δηλαδή μία έντονη αδυναμία να αντιληφθεί την συναισθηματική γωνία του άλλου. Και βέβαια είναι μία μαμά ψυχρή, που έχει φτωχύνει πολύ η έκφραση συναισθημάτων της: από όλα όσα λέμε εδώ, εκείνη αντιλαμβάνεται πως παρότι θέλει και προσπαθεί (πιθανόν και να διαφημίζει ότι είναι μία εξαιρετική μάνα) δυστυχώς της συμβαίνει το αντίθετο.

Ποιες είναι οι συνέπειες στο παιδί από μία ψυχαναγκαστική μαμά;

Όπως περιγράψαμε, το παιδί που μεγαλώνει με μία τέτοια μαμά θα δυσκολευτεί πολύ. Και μάλιστα αυτή του την δυσκολία, η ίδια του η μητέρα την θεωρεί άδικη, απαράδεκτη απέναντί της.

Στην πρώτη περίπτωση, εάν έχει μία ψυχαναγκαστική συμπεριφορά στο άγχος της, τότε είναι μία μαμά που όσο και να ήθελε αλλιώς, στην ουσία κυριολεκτικά θα μετατραπεί σε μία δασκάλα του φόβου. Έτσι, προς το παιδί της, είναι μία μαμά που δεν καταφέρνει να του διδάξει συμπεριφορές ώστε να είναι ευτυχισμένο, με αποτέλεσμα το παιδί αυτό μεγαλώνει κάτω από το άγχος της μαμάς του.

Στη δεύτερη περίπτωση, που η μαμά είναι “ψυχαναγκαστική προσωπικότητα”, είναι μία μαμά που καταστροφολογεί διαρκώς, βλέπει παντού το κακό είτε να υπάρχει είτε “να έρχεται”, έχει μία πολύ υπερβολική υπευθυνότητα, είναι μία μαμά αυστηρή, ελεγκτική, επικριτική και μάλιστα δυστυχώς χωρίς να τα καταλαβαίνει αυτά. Αν τη ρωτήσετε, νομίζει ότι είναι μία καλόβολη μαμά, απλώς συνεπής…Είναι επίσης μία μαμά που εκπέμπει ανάγκη ελέγχου για απόλυτη βεβαιότητα (στυλ “πάρε με τηλέφωνο όταν φτάσεις”) και συχνά μπερδεύει την σκέψη με την πράξη.
Συχνά θα την ακούτε να σας λέει “και που το σκέφτηκες είναι σαν να το έκανες”. Και πάνω από όλα, έχει μία εσωτερική ανάγκη να επιβάλλει στους άλλους, αυτό που εκείνη θεωρεί σωστό.

Παίζει ρόλο η ηλικία του παιδιού αναφορικά με την επίδραση της ψυχαναγκαστικής μαμάς του;

Παίζει τεράστιο ρόλο και σε τέτοια θέματα προσωπικότητας, η επιρροή του χρόνου γίνεται με λογαριθμική μείωση: το πρώτο έτος ζωής οι ερευνητές βρίσκουν πως αναπτύσσονται το 50% των προβλημάτων προσωπικότητας και το υπόλοιπο 50% έχει ολοκληρωθεί μέχρι τα 6 έτη ηλικίας. Αυτό δεν είναι πολύ ελπιδοφόρο, αν σκεφτεί κανείς ότι είναι ακριβώς τα χρόνια που το παιδί έχει μεγάλη ανάγκη από τη μαμά του και και συνήθως μεγάλη συναναστροφή μαζί της.

Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε μία ψυχαναγκαστική μαμά;

Είναι δύσκολο. Όμως με την προϋπόθεση να θέλει η ίδια να βοηθηθεί, γίνεται. Στην πρώτη περίπτωση, αν η μαμά είναι της “ψυχαναγκαστικής συμπεριφοράς”, τότε είναι μία πολύ αγχώδης μαμά. Κι αυτό το διδάσκει στο παιδί της, μέσα από εντάσεις, καυγάδες και κακές σχέσεις. Γνωρίζουμε πως οι ουσίες που αυξάνουν τη σεροτονίνη φαίνεται πως ανακουφίζουν και από τα καταναγκαστικά συμπτώματα, όμως τέτοιες ουσίες δεν προσφέρουν ριζική θεραπεία. Η ψυχοθεραπεία έχει βρεθεί πως έχει καλύτερη ανταπόκριση σε όσες έχουν γενναιότητα να την κάνουν.

Στη δεύτερη περίπτωση, η ψυχαναγκαστική προσωπικότητα είναι επίσης συχνό φαινόμενο και τέτοια μαμά ήδη έχει προδιάθεση για αγωγές (χάπια για τον ύπνο, χάπια για τη διάθεση, χάπια για το άγχος,…). Τα επιζητεί κι από μόνη της, χωρίς να αντιλαμβάνεται πως υπάρχει και μεγάλη εσωτερικότητα στο πρόβλημα της. Το βασικό είναι το εξής: η ψυχαναγκαστική προσωπικότητα παρουσιάζεται ευσυνείδητη, τακτική, προσεκτική, άρα εύκολα πλάθει και διατηρεί τον “μύθο της καλής μαμάς” που έχει αγνό κίνητρο τον φόβο του λάθους, την προφύλαξη και την ανάγκη για βεβαιότητα. Και η κατάρριψη τέτοιου μύθου είναι πολύ επώδυνη για το παιδί όταν το αντιλαμβάνεται και μάλιστα συχνά το παθαίνει αυτό σε μεγάλη ηλικία.

Πρέπει να τονίσω πως μία τέτοια διαταραχή λειτουργεί σαν ψυχικός μηχανισμός άμυνας κι έως ότου βρεθεί εναλλακτικός τρόπος αυτή η γυναίκα να νιώσει ασφαλής από το ψυχικά  εσωτερικό που την πιέζει (δηλαδή αν δεν περάσει από ψυχοθεραπεία), δεν είναι ούτε σοφό ούτε εφικτό να εγκαταλείψει ηθελημένα την άμυνά της. Συχνά στην ψυχοθεραπεία της φεύγει απελπισμένη στην μέση και επανέρχεται άμεσα πίσω στα όσα παθολογικά ήξερε.

Να ξέρετε, αυτές οι μαμάδες ασχολούνται πάρα πολύ με ειδικούς και με θεραπείες, αλλά συχνότατα διακόπτουν στα μισά, τάχα απογοητευμένες ή και τάχα θυμωμένες, κυρίως γιατί αποφασίζουν να μην αλλάξουν ψυχικά. Συνήθως καταλήγουν στο να διατηρήσουν την διαταραχή τους (στυλ “αυτή είμαι και σε όποιον αρέσω”) ως το μόνον εφικτό τρόπο να ζήσουν τη ζωή τους. Οπότε ξαναγυρνούν σε αυτά που ξέρουν. Ο τρόπος που μπορεί να βοηθηθεί τέτοια μαμά είναι να δεχτεί να εγκαταλείψει τη διαταραχή της, αυτό όμως μόνο μία σχετικά μακρόχρονη ψυχοθεραπεία μπορεί να προσφέρει. Οι περισσότερες τέτοιες μαμάδες πάντως, αναπτύσσουν κάποιον θυμό για κάτι, τον αφήνουν ανεπεξέργαστο με τον θεραπευτή τους και εγκαταλείπουν απογοητευμένες. Το κίνητρο πάντως είναι να μην αλλάξουν. Αν όμως αγαπούν πραγματικά τα παιδιά τους, πρέπει να το τολμήσουν.

Ο Γιώργος Παπαγεωργίου είναι διευθυντής & επόπτης επιστημονικού προσωπικού στη Ψυχική Φροντίδα. Έχει σπουδάσει Ψυχολογία στην Αγγλία και έχει κάνει μεταπτυχιακή εκπαίδευση στην Ψυχολογία της Υγείας. Παρότι έχει λάβει αρχικά Συστημική εκπαίδευση, πλέον τον ελκύει η προσέγγιση Σχεσιακής Ψυχανάλυσης (Relational Psychoanalysis). Έχει μεγάλη εμπειρία στην παρακολούθηση και παροχή συμβουλών σε θεραπευόμενους με κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές, χαρακτηρολογικές δυσλειτουργίες. Έχει συνιδρύσει την εταιρεία “Ψυχική Φροντίδα ΙΚΕ” (www.psychikifrontida.gr) και μεταξύ άλλων συμβουλεύει με εποπτικό ρόλο τούς επιστημονικούς συνεργάτες της “Ψυχικής Φροντίδας”. Η πλούσια εμπειρία του τον οδήγησε στη δημιουργία της πρώτης οργανωμένης μονάδας παροχής ψυχικής φροντίδας κατ’ οίκον στην Ελλάδα. Είναι μέλος των Group Analytic Society International και International Association for Relational Psychoanalysis & Psychotherapy (IARPP) – ΗΠΑ.

Διάβασε ακόμα:

Ο Thrive Οδηγός για την Ψυχική Υγεία

Χρήσιμες συμβουλές για την προστασία της ψυχικής και σωματικής υγείας